İstanbul Ticaret Üniversitesi İktisat Kısmı Öğretim Üyesi Doç. Dr. Şefik Memiş, Türkiye’nin kurumsallaşmış ihracat seyahatinin 1891 yılında başladığını söyledi.
AA muhabirinin sorularını yanıtlayan Memiş, Osmanlı Ticaret Müzesi’nin Türkiye’nin birinci ihracata teşvik merkezi olarak, yeni dış pazarlar bulunmasından gerekli mevzuat altyapısına, ihracata ait birinci kavramların oluşmasından dış tanıtıma kadar birçok alanda silinmeyecek bir geleneğin şekillenmesine katkı sağladığını söyledi.
Osmanlı Ticaret Müzesi’nin kurulmasıyla hem kamunun hem özel kesimin ihracatı odak noktasına aldığını lisana getiren Memiş, “Bu hedefle İstanbul’da ticaretin kalbinin attığı Mercan Yokuşunda, hâlâ ayakta kalmayı başaran Şark Çarşısı tutuldu. İmparatorluk tüm valileri, ticaret ve sanayi oda liderleri, Şark Çarşısı’nda faaliyete başlayan Numunehane-i Osmani’ye, yani Osmanlı Ticaret Müzesi’ne, eser numuneleri gönderme konusunda vazifelendirildi.
Amaç, Osmanlı vilayetlerinde,diğer ismiyle Osmanlı Ticaret Müzesi, Dersaadet Ticaret Odası bünyesinde kümelenen Osmanlı tüccarlarının değişen ticaret ve üretim anlayışına ayak uydurma gayretlerinin somutlaşmış birinci kurumudur. Türkiye’nin birinci ihracatı teşvik merkezi olarak 1891’de faaliyete başlayan Osmanlı Ticaret Müzesi’nin (Numunehane-i Osmani) üzerinden 131 yıl geçti.” diye konuştu.
Sultan 2. Abdulhamid’in ihracatı artırma konusunda önemli çalışmalar yaptığını aktaran Memiş, şu değerlendirmelerde bulundu:
“Abdülhamid ile birlikte temel bir tespit yapılıyor ve deniliyor ki; yeni üretim biçimini ülkemizde yerleştirmenin en değerli kuralı, yerli bir özel dal oluşturmakla mümkündür. Bu emelle mevcut imtiyaz sistemi geliştirilerek uygulanıyor. Böylelikle iki şey yapılıyor. Birincisi, sermaye birikimi ve yetişmiş teşebbüsçüsü olmayan Türk ve Müslümanlara çeşitli üretim imtiyazları veriliyor.
Böylelikle onların bu imtiyazla yanlarına bulacakları bir ekalliyetten ya da yabancı sermaye ile sanayi ve ticari tesis kurmalarının önü açılıyor. İkincisi ise yetişmiş yerli insan gücü eksikliği hissedildiği için en muteber ve sadık teşebbüsçü kümesi, devlet hizmetindeki vazifeliler ortasından seçiliyordu. Münasebetiyle Abdülhamid devri memur teşebbüsçü periyodunun tepeye çıktığı söylenebilir.
Böylece okumuş yazmış, devlet ve bürokrasi tecrübesi olan, güvenilirliği test edilmiş, ülkede ve dünyada gelişmeleri bilen insanları girişimcilikte kullanılması tercih edildi. Bu teknikle Türklerin hem ticaret, sanayicilik ve üretim yapmaları sağlanıyor; hem de sermaye birikimi olmamasının yol açtığı maniler ortadan kaldırılıyordu.
Sadece 1886 yılında verilen şu imtiyazlar bu tezin ne kadar yanlışsız olduğunu göstermeye kâfi: “Kağıt Fabrikası İmtiyazı Serkurenâ Osman Beyefendi’ye (1886); Porselen ve Fayanstan Tabak ve Kapkacak İmal Eden Fabrika imtiyazı Ticaret ve Ziraat Nezareti Mektupçusu (Yazı İşleri Sorumlusu) Salih Münir Bey’e; Buz Fabrikası imtiyazı Bekçibaşı Salim Ağa’ya; İplik, fanila, yün ve pamuk kumaş, pamuk emtiası ve fes fabrikası imtiyazı Şura-yı Devlet (Danıştay) üyesi Ahmed Beyefendi’ye verilmişti.”
Türkler birinci fuardan itibaren dünya ihracat piyasasında
Osmanlı Devletinin çağın gerekliliklerini yakalayarak dünya fuarlarına özel değer gösterdiğini bildiren Memiş, “Dünyanın birinci fuarı 1851 Londra Dünya Fuarı’dır. Türkler bu fuarda dokumacılık, tarım ve mevcut Osmanlı sanayi eserleriyle yerlerini almışlar, birçok alanda ödül kazanmışlardır. Bilhassa Manchester fabrikatörlerinin en çok ziyaret ettiği pavyon olmuş, eşsiz Türk dokuma örnekleri bunlar tarafından taklit edilmiştir. Sonrasında düzenlenen Paris, Londra ve Viyana dünya fuarlarında da Türkler daima var olmuştur.
Bu bize ne sağlamıştır? En kıymetlisi dünyada üretimin ne tarafta gittiğini öğrenmemizi, yerli üretimin dünya ile yarışacak vasıflara getirilmesinin elzem olduğunu ve gereğini yapmamızın lazım olduğunu öğretmiştir. Bu sebeple Osmanlı Hükümeti endüstriyi geliştirmek ve ıslah etmek için yapılması gerekenleri tespit etmek için bir kurul topladığında, birinci üç tedbirin içinde fuar düzenlemek de bulunmuştur. Hatta bir adım ileriye gidilerek, 1863’te devletin ve özel kesimin uğraşıyla Türklerin birinci ulusal fuarı Sultanahmet’te düzenlenmiştir.” tabirlerini kullandı.
Memiş, bugünün başarılı ihracatçılarının, dünün şiddetli kaidelerinde yol alan öncülerini okuması gerektiğini vurgulayarak, “Emir Şekip’in sözleriyle söylersek; Sultan Abdülhamid devrinde üretimine başlanan Hicaz Demir yolu, büsbütün yerli sermaye ile Osmanlı insan gücüyle, Osmanlı mühendisleriyle yapılmıştır.
O vakit yabancılar ‘Türkler, Müslümanlar bunu ellerine yüzlerine bulaştırırlar, bu demir yolunu başaramazlar’ diyerek küçümsüyorlardı. Abdülhamid de inatla Hicaz Demiryolu’nun kutsal toprakların anısı, Resulullah Efendimizin ruhaniyeti ismine Müslümanlar tarafından yapılması istiyordu. Ayrıyeten bu demir yolu, 30 yıldır oluşturmaya çalıştığı yerli üretim birikiminin semeresi olacaktı.
Nihayetinde bu çizgi, dünya demir yollarının bir şaheseri olarak meydana çıktı. Değil yabancılara, İslam dünyasından da birçok insan bu çizginin yapılacağına inanmadığı için şahsen görmek üzere heyetler gönderdiler ve o vakit bizlerin de yapabileceğine inandılar. O yüzden Hicaz Demiryolu, Türklerin imar işlerini de başaracaklarını, yerli sermaye ve yerli işgücüyle ispatlamasıdır. Böylece kaybolan itimatlarını yine kazanmalarıdır. Kanaatime nazaran 21. yüzyılın başında da emsal bir durumla karşı karşıya kaldık. Türkler, bu mevzuda geçmişten aldıkları dersle, sahip oldukları özgüveni güçlendirdiler ve yerli üretim atığında çok değerli bir eşiği geride bıraktılar.” dedi.